Καραμάνης Γεώργιος του Κωνσταντίνου – Δράκεια Πηλίου / Σανατόριο Πηλίου (Χάνια)  - Εξέχουσα Προσωπικότητα – Ειδικότητα Φυματιολογίας

Συνοπτική βιογραφία

Είναι ένας από τους σπουδαιότερους γιατρούς της Θεσσαλίας και ολόκληρης της Ελλάδας.  Γεννήθηκε στη Δράκεια Πηλίου το 1873 ή το 1876. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του επέστρεψε στη Δράκεια και εργάστηκε εκεί αρχικά για 13 χρόνια. Το έτος 1909 ίδρυσε στα Χάνια του Πηλίου το πρώτο Σανατόριο ύψους στην Ελλάδα. Συμμετείχε ενεργά στο Β΄ Ελληνικό Συνέδριο κατά της Φυματίωσης που διεξήχθη στον Βόλο τον Μάιο του 1912, όπου εκφώνησε ομιλία σχετικά με το Σανατόριο Πηλίου. Μία από τις εκδρομές που διοργανώθηκαν κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου ήταν και στο εν λόγω σανατόριο. Στον Θεσσαλικό, αλλά και γενικότερα στον Ελληνικό χώρο, το Σανατόριο του Γεώργιου Καραμάνη ανεδείχθη πρωτοπόρο στην  παροχή των τότε σύγχρονων θεραπευτικών. Το έτος 1922 νυμφεύθηκε την πολύτιμη νεαρή συνεργάτιδά του Άννα Καμπανάρη, αργότερα σύζυγο του ποιητή Άγγελου Σικελιανού. Το 1937 ο Καραμάνης, με τη βοήθεια της Άννας, έθεσε, στην ίδια περιοχή, σε λειτουργία Πρεβαντόριο για τη νοσηλεία παιδιών, τα οποία έπασχαν από φυματίωση. Το Σανατόριο εξελίχθηκε σε κέντρο συνάντησης της πνευματικής ελίτ της περιόδου του μεσοπολέμου. Σημαντικό πλήγμα δέχθηκε το ίδρυμα όταν το 1942 ανατινάχθηκε η γεννήτρια παραγωγής ηλεκτρισμού του από ιταλικές δυνάμεις. Το 1943 οι Γερμανοί βομβάρδισαν το Σανατόριο, θεωρώντας το καταφύγιο και ορμητήριο αντιστασιακών. Η καταστροφή του ιδρύματος ήταν πολύ μεγάλη και οι ζημιές του δεν επισκευάστηκαν πριν το 1950. Μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου ο Καραμάνης  και οι συνεργάτες του νοσήλευσαν ασθενούντα παιδιά που επέστρεψαν από στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Το Σανατόριο Πηλίου, μετά το 1960, χρεοκόπησε οικονομικώς και περιήλθε στα χέρια πιστωτών. Ακολούθησε, κατά το έτος 1963, προσπάθεια επαναλειτουργίας του ιδρύματος υπό την οικονομική διεύθυνση των νέων ιδιοκτητών και τον Γεώργιο Καραμάνη στη θέση του επιστημονικού υπευθύνου. Ο θάνατός του ιδρυτή του, το 1964, οδήγησε στον μαρασμό του Σανατορίου.

Πρώιμη ηλικία - Οικογενειακοί δεσμοί

Ο Γεώργιος Καραμάνης αποτελεί μία από τις σημαντικότερες μορφές γιατρών της Θεσσαλίας, αλλά και ολόκληρης της Ελλάδας. Γεννήθηκε στη Δράκεια του Πηλίου το έτος – πιθανότατα – 1873, σύμφωνα με τον Σ. Σωτηρόπουλο. Στο ηλεκτρονικό όμως μητρώο του Ιατρικού Συλλόγου Μαγνησίας, ενώ σημειώνεται ομοίως η Δράκεια ως γενέτειρα του γιατρού, αναγράφεται η 1η Ιανουαρίου  του έτους 1876, ως ημερομηνία και χρονολογία γέννησής του, τρία έτη δηλαδή μεταγενέστερη από την προηγούμενη. Στο ανωτέρω μητρώο αναφέρονται τα ονόματα των γονέων του, ήτοι Κωνσταντίνος και Ασημώ.

Ο Καραμάνης μεγάλωσε επίσης στη Δράκεια [iii]. 

Το έτος 1922 νυμφεύθηκε την Άννα Καμπανάρη από την Αθήνα. [xviii].

Σπουδές

Σπούδασε την Ιατρική επιστήμη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Απέκτησε το υπ’ αριθμό 1439 πτυχίο [2] στις 22 Νοεμβρίου του 1895 [iv]. 

Ιατρικό έργο – δράση

Μετά την ολοκλήρωση των ιατρικών του σπουδών επέστρεψε στη γενέτειρά του και εργάστηκε εκεί αρχικά για 13 χρόνια [v].

   Η φυματίωση ήταν τότε φοβερή μάστιγα με σοβαρότατες κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες. Το έτος 1909, όπως αναφέρει ο Σωτηρόπουλος, ο Καραμάνης «ανεβαίνει από τη Δράκεια στα Χάνια και ιδρύει το πρώτο Σανατόριο ύψους στην Ελλάδα» [vi]. Η προσπάθεια του Καραμάνη ήταν πρωτοποριακή για τα ελληνικά δεδομένα και η αποτελεσματική – με αυταπάρνηση – συμβολή του στην ελάττωση των επιπτώσεων της νόσου στους συνανθρώπους του ήταν ηθικά ύψιστη πράξη και διαχρονικό παράδειγμα προς μίμηση για όλους. Το σανατόριο ιδρύθηκε το έτος 1909 στη θέση “Σουβάλα”, στα Χάνια [vii]. Η “Ζωοδόχος Πηγή”, όπως ονομάστηκε το ίδρυμα, απετέλεσε «…πρωτοποριακό για την εποχή του Νοσηλευτικό Ίδρυμα, η φήμη του οποίου ξεπέρασε σύντομα τα σύνορα της πατρίδας μας» [viii].

   Η αεροθεραπεία ήταν τότε από τα βασικά θεραπευτικά μέσα που χρησιμοποιούντο στην καταπολέμηση της φυματίωσης και ο Γεώργιος Καραμάνης την  εφάρμοζε στο Σανατόριο. Οι κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούσαν στο Σανατόριο Πηλίου ήταν κατάλληλες για την εφαρμογή της. Η αεροθεραπεία συχνά λάμβανε χώρα τόσο κατά τη διάρκεια της ημέρας, όσο και κατά τη διάρκεια της νύχτας με τον ασθενή να βρίσκεται κατακεκλιμένος σε ειδικό ανάκλιντρο. Η θεραπεία αυτή που γινόταν στην ύπαιθρο, σε συνδυασμό με την ηλιοθεραπεία και τη σωματική ακινησία, βοηθούσαν στη μείωση των συμπτωμάτων της πνευμονικής φυματιώσεως. Παρατηρείτο δηλαδή ύφεση του βήχα, της αιμοπτύσεως, του ιδρώτα και του πυρετού, ενώ βελτιωνόταν η όρεξη του αρρώστου για φαγητό. Η κατάσταση της υγείας ορισμένων πασχόντων βελτιωνόταν πολύ [ix]. 

    Παράγοντες που εθεωρούντο ιδιαίτερα σημαντικοί για τη βελτίωση και ίαση των φυματιώντων και καθιέρωσαν την αεροθεραπεία ήταν η καθαρότητα του ατμοσφαιρικού αέρα με απουσία καπνού, αναθυμιάσεων και σκόνης. Οι ιατρικές αυτές απόψεις της εποχής έφεραν την ίδρυση σανατορίων ύψους στις προηγμένες ιατρικά χώρες. Το Σανατόριο Πηλίου (Εικ.) που ίδρυσε ο Γεώργιος Καραμάνης ήταν το πρώτο του είδους αυτού στη χώρα μας  [x].       

   Η ηλιοθεραπεία – έκθεση στο ηλιακό φως – ήταν από τα κύρια διαθέσιμα μέσα της προ των αντιφυματικών ουσιών εποχής για τη βελτίωση των συμπτωμάτων της νόσου. Μαζί με την αεροθεραπεία, τον υπερσιτισμό και τον τεχνητό πνευμοθώρακα εθεωρούντο οι πλέον σύγχρονες για την εποχή μέθοδοι αντιμετώπισης της φυματιώσεως και εφαρμόζονταν στα διάσημα ευρωπαϊκά σανατόρια. Στον Θεσσαλικό, αλλά και γενικότερα στον Ελληνικό χώρο, το Σανατόριο του Γεώργιου Καραμάνη ήταν πρωτοπόρο στην  παροχή των θεραπευτικών αυτών υπηρεσιών προς τους ασθενούντες [xi].

    Συμμετείχε, φυσικά, στο Β΄ Ελληνικό Συνέδριο κατά της Φυματίωσης που διεξήχθη στον Βόλο τον Μάιο του 1912. Στον κατάλογο των μελών του συνεδρίου κατέχει τον αύξοντα αριθμό 74 και αναφέρεται ως ιατρός έχων έδρα εργασίας τη Δράκεια [xii]. Σύμφωνα με τον Καθηγητή Γεώργιο Αντωνακόπουλο, ο Καραμάνης εκφώνησε, κατά τη διάρκεια του συνεδρίου, ιδιαιτέρως σημαντική ομιλία σχετικά με το Σανατόριο Πηλίου. Επίσης μία από τις εκδρομές που διοργανώθηκαν κατά τη διάρκεια της ίδιας εκδήλωσης για συνέδρους και συνοδούς ήταν και στο εν λόγω σανατόριο [xiii].

   Το έτος 1915 ο Γεώργιος Καραμάνης έφερε στο σανατόριο συσκευή τεχνητού πνευμοθώρακα από την Ελβετία [xiv], [xv]. Ο ίδιος ο Καραμάνης ταξίδεψε στην Ελβετία για την επιλογή, αγορά και μεταφορά με το τραίνο της συσκευής. Όπως αναφέρει ο Μουγογιάννης, ο Καραμάνης έλεγε χαρακτηριστικά: «Ήταν τόσο μεγάλη η αγωνία μου μην πάθει καμιά ζημιά ο πνευμοθώρακας στο ταξίδι με το τραίνο, που σ’ όλη τη διάρκειά του, τον κρατούσα πάνω στα γόνατά μου» [xvi]. Ο τεχνητός πνευμοθώρακας χρησιμοποιήθηκε στην αντιμετώπιση της φυματίωσης στην προ των χημειοθεραπευτικών φαρμάκων εποχή. Η πρόκληση του τεχνητού πνευμοθώρακα επιτυγχάνετο με την εμφύσηση αέρα στην υπεζωκοτική κοιλότητα που περιέβαλε τον πάσχοντα πνεύμονα. Με τον τρόπο αυτό ο πνεύμονας ακινητοποιείτο με αποτέλεσμα την ταχύτερη επούλωση [xvii].

    Το έτος 1919 ήλθε στο Σανατόριο η δεκαεννιάχρονη Άννα Καμπανάρη από την Αθήνα. Στάθηκε δίπλα στον Καραμάνη και έγινε το 1922 σύζυγός του. Όπως αναφέρει ο Μουγογιάννης, η παρουσία της Άννας συνετέλεσε αποφασιστικά στην ακμή του ιδρύματος. Επίσης ήταν η αιτία που το Σανατόριο «βγήκε από την απομόνωσή του κι άρχισε να φιλοξενεί διάσημα ονόματα της επιστήμης, της τέχνης και των γραμμάτων». Η ζωτικότητα της Άννας Καραμάνη οδήγησε, κατά τον Μουγογιάννη, στην κοινωνικοποίηση  του Γεώργιου Καραμάνη [xviii].

    Η 10η Μαρτίου του 1936 αναφέρεται ως η ημερομηνία εγγραφής του ιατρού στον Ιατρικό Σύλλογο Μαγνησίας [3], στα μητρώα του οποίου κατέχει τον αύξοντα αριθμό 35 [xix].

   Το 1937 ο Καραμάνης, με τη βοήθεια της συζύγου του Άννας, έθεσε σε λειτουργία Πρεβαντόριο (άλλως Πρεβεντόριο) για τη νοσηλεία παιδιών, τα οποία έπασχαν από φυματίωση. Οικοδομήθηκε στο ίδιο κτήμα με το Σανατόριο Πηλίου, πιο κάτω από το τελευταίο. Όπως γράφει ο Μουγογιάννης για το Πρεβαντόριο, «όμορφο το κτίριο, δεμένο αισθητικά με το χώρο και λειτουργικά διαρρυθμισμένο, ήταν έργο του αρχιτέκτονα του Δήμου Παγασών Σακελλάριου». Ενώ μάλιστα αρχικά είχε υπολογιστεί η φιλοξενία σε αυτό δέκα παιδιών, στη συνέχεια σχεδιάστηκε για να μπορεί να υποδεχθεί είκοσι παιδιά, «σε πέντε απλόχωρους κοιτώνες» [xx]. Υπεύθυνη του Πρεβαντορίου τοποθετήθηκε η Άννα Καραμάνη. Ήταν το πρώτο Πρεβαντόριο που λειτούργησε στην Ελλάδα. Ονομάστηκε “Σπίτι των Παιδιών – Τα Χελιδόνια”. Διέθετε και βιβλιοθήκη, την οποία επιμελήθηκε ο Μανώλης (άλλως Μανόλης) Τριανταφυλλίδης, Καθηγητής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης [xxi].   

     Το Σανατόριο Πηλίου εξελίχθηκε σε κέντρο συνάντησης της πνευματικής ελίτ της περιόδου του μεσοπολέμου, λόγω και της εξωστρέφειας της Άννας Καραμάνη. 

     Πιθανώς ο Ιανουάριος του 1939 ήταν το χρονικό σημείο που άρχισαν οι μεγάλες δυσκολίες για τον Γεώργιο Καραμάνη τόσο προσωπικά, όσο και για το Σανατόριο Πηλίου. Στις αρχές του μήνα η Άννα εγκαταλείπει το σανατόριο και τον σύζυγό της για να εγκατασταθεί στην Αθήνα με τον ποιητή Άγγελο Σικελιανό, του οποίου γίνεται αργότερα σύζυγος [xxii].

    Στις 6 Ιουνίου του 1939, φαίνεται, σύμφωνα με τα στοιχεία που τηρούνται στον Ιατρικό Σύλλογο Μαγνησίας, να απέκτησε επισήμως ο Καραμάνης την ειδικότητα της Φυματιολογίας (απόφαση υπ’ αριθμό 906) [xxiii]. Συμφώνως με μαρτυρία της συγγενούς του Καραμάνη, ιατρού-θωρακοχειρουργού Καλλιόπης Αθανασιάδη, αρκετά νωρίτερα, στην αρχή της καριέρας του, ο εν λόγω γιατρός είχε αποκτήσει την ειδικότητα της Γυναικολογίας [xxiv]. Πιθανώς η τότε καταστροφική επίδραση της φυματίωσης στον πληθυσμό της Μαγνησίας και της Ελλάδας ολόκληρης να παρακίνησε τον σπουδαίο αυτό άνθρωπο να στραφεί στη Φυματιολογία και να αφιερώσει τη ζωή του στην καταπολέμηση της μάστιγας αυτής.

    Χάνοντας όμως την Άννα, ο γιατρός χάνει ταυτοχρόνως τη σύζυγο, το «δεξί του χέρι» στην εργασία του και επιπλέον «το συναισθηματικό του στήριγμα στον μεγάλο αγώνα που είχε ξεκινήσει». Η εμπλοκή της Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έφερε το επόμενο χτύπημα. Το Σανατόριο οδηγήθηκε σταδιακά στην παρακμή [xxv].      

    Σημαντικό πλήγμα δέχθηκε το ίδρυμα όταν την 6η Αυγούστου του 1942 ανατινάχθηκε η γεννήτρια παραγωγής ηλεκτρισμού του από ιταλικές δυνάμεις. Ο αριθμός των νοσηλευομένων είχε ήδη μειωθεί σημαντικά και πιθανότατα και τα οικονομικά έσοδα του ιδρύματος. Στις 16 Σεπτεμβρίου του 1943 οι Γερμανοί βομβάρδισαν το Σανατόριο, θεωρώντας το καταφύγιο και ορμητήριο αντιστασιακών ανταρτών. Η καταστροφή του ιδρύματος ήταν τεράστια και οι ζημιές του δεν επισκευάστηκαν πριν το 1950 [xxvi].

    Μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου ο Καραμάνης  και οι συνεργάτες του νοσήλευσαν ασθενούντα παιδιά που γύρισαν από στρατόπεδα συγκεντρώσεως.    

    Για το Σανατόριο Πηλίου, τον Καραμάνη, τον Κούμουλο και την εφαρμοζόμενη θεραπεία, λίγο μεταγενέστερα, κατά τη δεκαετία του ΄40, θυμάται η τότε νεαρή ασθενής Ντορέττα Μέντα Τζάφου: «Δεν υπάρχουν Καραμάνηδες σήμερα. Τι να πρωτοθυμηθώ. Ήταν κάτι ξεχωριστό. Ακόμη και το ντύσιμό του. Φορούσε μαύρο σκουφάκι και κελεμπία μαύρη. Άλλοτε ήταν και άσπρο. Είχε και λίγα γένια. Ήταν ωραίος τύπος. Το γκρουπ που πήγα εγώ ήταν όλα εβραιόπουλα που γύρισαν από το Άουσβιτς και ήταν όλα άρρωστα. Και η Επιτροπή από την Αμερική χρηματοδοτούσε αυτό το σανατόριο για να κάνει καλά αυτά τα παιδιά που ήταν δυστυχισμένα, μεταξύ αυτών και ο Γκυ. Ήτανε αγόρια και κορίτσια. Αυτός υπερ αγαπούσε τα παιδιά… [..]…Ο Κούμουλος ερχόταν με το αμάξι από το Βόλο κάθε Πέμπτη. Ήτανε γιατρός φυματιολόγος, ανιψιός του Καραμάνη. Είχε κλινική στο Βόλο και είχε αναλάβει να κάνει όλους τους πνευμοθώρακες. Ήτανε πολύ καλός γιατρός και γλυκός άνθρωπος. Ξέρεις τι είναι πνευμοθώρακας; Σου έκαναν μία ένεση κάτω από το στήθος και σου βάζανε αέρα για να απομονώσουμε το θώρακα από τους πνεύμονες. Και έμπαινε ο αέρας στη μέση και δεν άφηνε να κολλήσει. Εγώ δεν έκανα, δεν χρειαζόταν γιατί είχα κάνει παλιότερα. Αρρώστησα το 41 και από τότε παραθέριζα σε διάφορα σανατόρια στην Σωτηρία, στην Πεντέλη. Στο Πήλιο πήγα το 46 που πλήρωνε η Joint και βοήθησε τα παιδιά που γύρισαν από τα στρατόπεδα και ήταν άρρωστα. Εκεί, αρκεί να έτρωγα λίγο καλύτερα και να ανέπνεα καθαρό αέρα. Ο Κούμουλος, όταν ο Γκυ με αγάπησε, έφερε από το Βόλο βιβλία με σχέδια από βέρες για να διαλέξει για τον αρραβώνα μας. Η αγωγή που έκανα στο Πήλιο ήταν ξεκούραση, “κούρα”, που έπρεπε να μένεις ακίνητη στο κρεβάτι ανάσκελα για μία ώρα δύο φορές την ημέρα, μεγάλοι περίπατοι και στα χιόνια και το καλό φαγητό, κρέας και κοτόπουλο που σερβιριζότανε με δίσκους στο δωμάτιο. Ο Καραμάνης όταν πρωτοπήγα με εξέτασε και καθόρισε την αγωγή μου. Μετά από την πρώτη εξέταση κάθε δεκαπέντε μέρες εξέταζε ο ίδιος “ιδίοις όμμασι”  τους ασθενείς. Με αγαπούσε και βρήκε σε μένα ενδιαφέρον και ερχόταν και μου ζητούσε να πάμε βόλτα. Ήταν μια ευγενική φυσιογνωμία. Η Αμερική είχε ορίσει γιατρό που ερχόταν στο Πήλιο κάθε μήνα για να ρωτάει τους ασθενείς αν είναι ευχαριστημένοι. Στο δικό μου τον όροφο ήταν καμιά εικοσαριά. Και άλλοι τόσοι στον επάνω όροφο. Με τον Καραμάνη έζησα λίγο μαζί του και έμαθα πολλά. Έλεγε ότι ήθελε να οργανώσει σεμινάρια σε γονείς που έχουν παιδιά για να μάθουν να τα μεγαλώνουν. Ένα θα πω μόνο. Αν υπήρχαν λίγα άτομα σαν τον Καραμάνη στον τόπο μας η Ελλάδα θα ήταν    καλύτερη» [xxvii].

   Παρά την άοκνη προσπάθεια του ιδρυτή του, το Σανατόριο Πηλίου, μετά το 1960, χρεοκόπησε οικονομικώς και περιήλθε στα χέρια των πιστωτών. Ακολούθησε, κατά το έτος 1963, προσπάθεια επαναλειτουργίας του ιδρύματος υπό την οικονομική διεύθυνση των νέων ιδιοκτητών και τον Γεώργιο Καραμάνη στη θέση του επιστημονικού υπευθύνου [xxix].

Θάνατος

Όπως γράφει γλαφυρά για τον Γεώργιο Καραμάνη ο Μουγογιάννης, «ο λιτός και ασκητικός του βίος τον κράτησε 91 χρόνια στη ζωή, έως τις 10 Ιουνίου 1964, που αναπαύτηκε στο κοιμητήρι του Σανατορίου, κάτω από το θρόισμα της οξιάς» [xxx]. 

Ο θάνατος του σπουδαίου αυτού ανθρώπου και επιστήμονα οδήγησε στον μαρασμό και την προσπάθεια επαναλειτουργίας του Σανατορίου [xxxiii].

Φιλοσοφία - Απολογισμός βίου

Η ζωή του επηρέασε και τη φιλοσοφική του αντίληψη. Αναφέρεται ότι είχε βαθύ φιλοσοφικό υπόβαθρο που καλλιεργήθηκε από το στοχασμό του, τη μελέτη και την επαφή με τους ασθενείς του στο περιβάλλον του βουνού [xxxi]. Έχει γραφεί ότι, από την συνειδητή απόλυτη αθεΐα κατά τα νεανικά χρόνια της ζωής του, ο Καραμάνης πέρασε, στο μέσο του βίου του, σε μια πολύ στενή σχέση με τον Χριστιανισμό και ιδιαίτερα με τα κείμενα του Αγίου Νικόδημου του Αγιορείτου [xxxii].

   Η προσπάθεια του Καραμάνη να προσφέρει στον πάσχοντα συνάνθρωπο ήταν ακάματη. Τα λόγια του Γάλλου γιατρού Αλέξη Καρρέλ (Alexis Carrel) είχαν γίνει οδηγός της ζωής του: «Κανείς δεν γεράζει όταν έχει ζήσει έναν ορισμένο αριθμό χρόνων. Οι άνθρωποι γεράζουν μονάχα όταν εγκαταλείψουν τα ιδανικά τους. Το πέρασμα των χρόνων μόνο στην επιδερμίδα μπορεί να φέρει ρυτίδες. Η ψυχή μας όμως μένει αλύγιστη και, μόνον όταν χάσουμε τον ενθουσιασμό μας, γεμίζει ρυτίδες κι αυτή» [xxviii].

   Ο Γεώργιος Καραμάνης αποτελεί μία από τις σημαντικότερες μορφές γιατρών της Θεσσαλίας, αλλά και ολόκληρης της Ελλάδας. Για τον μεγάλο αυτό γιατρό κυκλοφορούν αρκετά αξιόλογα συγγράμματα που περιγράφουν εκτενώς τη ζωή και το έργο του.

 ________________________________________

[2] Το έτος 1873 φαίνεται, ως εκ τούτου, πιο πιθανό ως έτος γεννήσεως του Καραμάνη, αφού έλαβε πτυχίο Ιατρικής το 1895.

[3] Τότε ονομάζεται “Ιατρικός Σύλλογος της Επαρχίας Βόλου”.

________________________________________

 [iii] Σωτηρόπουλος Σ., Προλογικό Σημείωμα στον Μουγογιάννη, “Καραμάνης”, 1999, σελ. 13.

[iv] ΙΣΜ, Μητρώο ηλεκτρονικό, α)α: 35.

[v] Σωτηρόπουλος Σ., Προλογικό Σημείωμα στον Μουγογιάννη, “Καραμάνης”, 1999, σελ. 13.

[vi] Σωτηρόπουλος Σ., Προλογικό Σημείωμα στον Μουγογιάννη, έ.α., 1999, σελ. 13.

[vii] Σωτηρόπουλος Σ., ΑΠ 4394, 2001.

[viii] Σωτηρόπουλος Σ., Προλογικό Σημείωμα στον Μουγογιάννη, “Καραμάνης”, 1999, σελ. 14.

[ix] Γουργουλιάνης Κ., Πρόλογος στον Μουγογιάννη, “Καραμάνης”, 1999, σελ. 20-21.

[x] Μουγογιάννης Γ. “Καραμάνης και Σανατόριο Πηλίου”, 1999, σελ. 25-26.

[xi] Γουργουλιάνης Κ., Πρόλογος στον Μουγογιάννη, “Καραμάνης”, 1999, σελ. 20-21.

[xii] Πρακτικά Β΄ Συνεδρίου Φυματιώσεως, 1912, Κατάλογος μελών, σελ. 28.

[xiii] Αντωνακόπουλος Γ., Σχόλια στα Πρακτικά του Β΄ Ελληνικού Συνεδρίου κατά της Φυματιώσεως, σελ. 7.

[xiv] Ζούκας Α., Οδηγός Θεσσαλίας, Διαδίκτυο, 2008 [επίσκεψη: 24 Ιανουαρίου 2010].

[xv] Μουγογιάννης Γ. “Καραμάνης και Σανατόριο Πηλίου”, 1999, σελ. 36.

[xvi] Μουγογιάννης Γ., έ.α., σελ. 36.

[xvii] Γουργουλιάνης Κ., Πρόλογος στον Μουγογιάννη, “Καραμάνης”, 1999, σελ. 20-21.

[xviii] Μουγογιάννης Γ. “Καραμάνης και Σανατόριο Πηλίου”, 1999, σελ. 41.

[xix] ΙΣΜ, Μητρώο ηλεκτρονικό, α)α: 35.

[xx] Μουγογιάννης Γ. “Καραμάνης και Σανατόριο Πηλίου”, 1999, σελ. 52.

[xxi] Μουγογιάννης Γ., έ.α., σελ. 53.

[xxii] Μουγογιάννης Γ., έ.α., σελ. 55-57.

[xxiii] ΙΣΜ, Μητρώο ηλεκτρονικό, α)α: 35.

[xxiv] Αθανασιάδη Καλλιόπη, προσωπική επικοινωνία-συζήτηση, Λάρισα, 20/3/2010

[xxv] Μουγογιάννης Γ. “Καραμάνης και Σανατόριο Πηλίου”, 1999, σελ. 55-57.

[xxvi] Μουγογιάννης Γ., έ.α., σελ. 57.

[xxvii] Τζάφου, Καραμάνης, Σανατόριο, σελ. 9-10.

[xxviii] Μουγογιάννης Γ. “Καραμάνης και Σανατόριο Πηλίου”, 1999, σελ. 61.

[xxix] Μουγογιάννης Γ., έ.α., σελ. 59.

[xxx] Μουγογιάννης Γ., έ.α., οπισθόφυλλο.

[xxxi] Μουγογιάννης Γ., έ.α., σελ. 60.

[xxxii] Μουγογιάννης Γ., έ.α., σελ. 61.

[xxxiii] Μουγογιάννης Γ., έ.α., σελ. 59.